Η αυτοεκτίμηση μπορεί να οριστεί ως ο συνδυασμός αισθημάτων ικανότητας με αισθήματα ότι το αγαπούν. Ένα παιδί που ενθουσιάζεται με ένα επίτευγμά του αλλά δεν νιώθει ότι το αγαπούν, μπορεί τελικά να αισθανθεί χαμηλή αυτοεκτίμηση. Αντίστοιχα, ένα παιδί που νιώθει ότι το αγαπούν αλλά δεν πιστεύει ότι έχει ικανότητες μπορεί, επίσης, να καταλήξει να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση. Η υγιής αυτοεκτίμηση είναι αποτέλεσμα μιας σωστής ισορροπίας ανάμεσα στα δύο.
Τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού είναι η βάση για τη δημιουργία θετικής εικόνας του εαυτού. Κατά το πρώτο έτος της ζωής, το οποίο θεωρείται ιδιαίτερα κρίσιμο στην ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού, το βρέφος αρχίζει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από την μητέρα του ενώ ταυτόχρονα εξακολουθεί να είναι εξαρτημένο από την ίδια για την κάλυψη των βασικών του αναγκών -τροφή, ύπνος, στοργή, σωματική αλληλεπίδραση, επικοινωνία-. Η ικανοποίηση που βιώνει το βρέφος όταν οι ανάγκες αυτές καλυφθούν ικανοποιητικά, οικοδομούν και την αρχική αυτοεκτίμηση του.
Το μοντέλο αυτοεκτίμησης που θα αναπτύξει ένα παιδί αρχίζει να διαμορφώνεται πολύ νωρίς στη ζωή.
Για παράδειγμα, όταν ένα νήπιο καταφέρει, μετά από δεκάδες ανεπιτυχείς προσπάθειες, να κάνει τούμπα ή να φέρει το κουτάλι στο στόμα του για να φάει, βιώνει ένα αίσθημα εκπλήρωσης, το οποίο ενισχύει την αυτοεκτίμησή του και του διδάσκει τη στάση «Μπορώ να το κάνω».
Σημαντικός σταθμός στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης αποτελεί η παιδική ηλικία. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης, αλλά σε αυτήν την ηλικία ο πιο σημαντικός φαίνεται να είναι η εικόνα που σχηματίζουν τα παιδιά για τον εαυτό τους από τις αντιδράσεις των άλλων, ιδιαίτερα από τους πολύ κοντινούς τους ανθρώπους. Εάν δώσουμε στα παιδιά το μήνυμα ότι τα αγαπάμε παρόλο που μπορεί να χρειαστεί να ασκήσουμε κριτική ή να τα τιμωρήσουμε, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να μεγαλώσουν έχοντας θετική εικόνα για τον εαυτό τους. Αυτό δίνει στα παιδιά μια ασφαλή βάση στην οποία μπορούν να στηριχθούν μεγαλώνοντας, που θα τους επιτρέψει να μαθαίνουν και να προσαρμόζονται στις αλλαγές χωρίς να χάνουν την αίσθηση της ασφάλειας.
Αντίθετα αν η εικόνα εαυτού που για διάφορους λόγους σχηματίσει το παιδί είναι ότι δεν είναι τόσο αγαπητό, τότε αποδυναμώνεται η αυτοεκτίμηση και το παιδί αισθάνεται την ανάγκη να αποζητήσει την αποδοχή με οποιοδήποτε κόστος. Αυτό κάνει το παιδί άκαμπτο και αρνητικό προς τη αλλαγή ή έρμαιο της οποιασδήποτε τάσης αφού δεν στηρίζεται σε στέρεο έδαφος. Ο κίνδυνος είναι ότι το παιδί μπορεί να στραφεί σε κάποια αυτοκαταστροφική συμπεριφορά όπως η νευρική ανορεξία ή αργότερα στην εφηβεία η κατάχρηση ουσιών.
Ως γονείς, δεν μπορούμε να ελέγξουμε όλα όσα βλέπει το παιδί μας, όσα ακούει και σκέφτεται τα οποία συμβάλλουν στη δημιουργία της εικόνας του εαυτού του. Μπορούμε όμως να κάνουμε πολλά. Ένα παιδί σε μικρή ηλικία είναι ένα δώρο από το Θεό ένας νέος άνθρωπος, «άγραφος χάρτης». Στα πρώτα αυτά χρόνια, όσα μπαίνουν στο μυαλό του παιδιού εντυπώνονται βαθιά. Οι γονείς λοιπόν έχουν τη μοναδική και ανεπανάληπτη ευκαιρία να ιδρύσουν έναν «τραπεζικό λογαριασμό αυτοεκτίμησης» στον οποίο το παιδί θα καταθέσει πολλά θετικά πράγματα για το ίδιο. Στα χρόνια και τις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν, αυτός ο «λογαριασμός» θα εξισορροπήσει τις αναπόφευκτες αρνητικές εμπειρίες.
Σημεία υγιούς και μη υγιούς αυτοεκτίμησης
Η αυτοεκτίμηση εμφανίζει διακυμάνσεις καθώς ένα παιδί μεγαλώνει. Οι γονείς θα πρέπει να παρατηρούν και να αντιλαμβάνονται τα σημεία υγιούς και μη υγιούς αυτοεκτίμησης.
Ένα παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να μη θέλει να δοκιμάσει νέα πράγματα. Συχνά μπορεί να μιλά αρνητικά για τον εαυτό του, λέγοντας για παράδειγμα «Είμαι χαζός/ή», «Δεν θα μάθω ποτέ να το κάνω αυτό» ή «Ποιος ο λόγος; Κανένας δεν νοιάζεται για μένα έτσι κι αλλιώς». Το παιδί μπορεί να μην είναι σε θέση να διαχειριστεί την απογοήτευση, να τα παρατά εύκολα ή να περιμένει να αναλάβει κάποιος άλλος τον έλεγχο. Τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση τείνουν να ασκούν έντονη κριτική στον εαυτό τους και να απογοητεύονται εύκολα από αυτόν. Βλέπουν τις προσωρινές αποτυχίες ως μόνιμες, δυσβάστακτες καταστάσεις. Το αίσθημα της απαισιοδοξίας κυριαρχεί.
Ένα παιδί με υγιή αυτοεκτίμηση χαίρεται τις επαφές με τους άλλους. Αισθάνεται άνετα στις κοινωνικές συναντήσεις και ευχαριστιέται τόσο τις ομαδικές δραστηριότητες όσο και τις ατομικές ασχολίες. Όταν εμφανίζονται προκλήσεις, είναι σε θέση να προσπαθήσει να βρει λύσεις. Είναι ικανό να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του χωρίς να υποτιμά τους άλλους ή τον εαυτό του. Για παράδειγμα, αντί να πει «Είμαι χαζός/ή», ένα παιδί με υγιή αυτοεκτίμηση θα πει «Δεν το καταλαβαίνω αυτό». Ξέρει τις δυνάμεις του και τις αδυναμίες του και τις αποδέχεται. Το αίσθημα της αισιοδοξίας κυριαρχεί.
Ζητήστε βοήθεια ειδικού αν υποψιάζεστε ότι το παιδί σας έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση, ζητήστε βοήθεια από ειδικό. Οι οικογενειακοί σύμβουλοι και οι παιδοψυχολόγοι μπορούν να εργαστούν με το παιδί για να ανακαλύψουν τι είναι αυτό που το εμποδίζει να έχει καλή ιδέα για τον εαυτό του. Η κατάλληλη θεραπεία μπορεί να βοηθήσει το παιδί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τον εαυτό του και τον κόσμο. Θα του επιτρέψει να δει πιο ρεαλιστικά τον εαυτό του και να αποδεχτεί ποιο είναι στην πραγματικότητα. Με λίγη βοήθεια, κάθε παιδί μπορεί να αναπτύξει υγιή αυτοεκτίμηση και να έχει μια πιο ευτυχισμένη και ολοκληρωμένη ζωή.
Η αυτοεκτίμηση στην εφηβεία
Στην εφηβεία το κομμάτι της αυτοεκτίμησης γίνεται λίγο πιο περίπλοκο. Η περίοδος της εφηβείας είναι μια περίοδος αλλαγής και μεταμόρφωσης. Είναι απαραίτητο λοιπόν να αλλάξει και η σχέση με τους γονείς. Ο γονιός ενώ πρέπει να είναι συνεχώς παρών όταν τον έχουν ανάγκη πρέπει ταυτόχρονα να δεχτεί να εκθρονιστεί από τα ίδια του τα παιδιά, να ελαττώσει την επιρροή του πάνω τους και σχεδόν να μπει στο περιθώριο. Ο έφηβος ζητά περισσότερο την αποδοχή από τους συνομηλίκους και το κοινωνικό περιβάλλον χωρίς όμως να μένει ανεπηρέαστος από τις αντιδράσεις των γονιών του. Άλλωστε η εμπιστοσύνη, η στοργή και το ανιδιοτελές ενδιαφέρον των γονιών για το παιδί τους είναι κάτι το αναντικατάστατο. Μια σχέση λοιπόν που έχει χτιστεί στο σεβασμό και την εμπιστοσύνη είναι πιο εύκολο να αντέξει τη μεταβατική περίοδο της εφηβείας και να οδηγήσει σε μια ισορροπημένη ενήλικη ζωή. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι το γνήσιο ενδιαφέρον, η χωρίς κριτική αποδοχή των έντονων και αντιφατικών εφηβικών αντιδράσεων και η δίκαιη οριοθέτηση δημιουργούν ένα ασφαλές και ανεκτικό περιβάλλον, κατάλληλο για την ενίσχυση της αυτοεκτίμησής των εφήβων.
Η αυτοεκτίμηση στην ενήλικη ζωή
Στην ενήλικη ζωή η αυτοεκτίμηση συνεχίζει να παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Καθημερινά συμβαίνουν πράγματα που μπορεί να μας κάνουν να νιώθουμε όμορφα με τον εαυτό μας ή ακριβώς το αντίθετο. Ο ορισμός της αυτοεκτίμησης αναφέρεται ουσιαστικά στη συνάφεια των προσδοκιών που έχουμε για τον εαυτό μας και αυτού που πραγματικά είμαστε. Όσο δηλαδή πιο κοντά είναι ο ιδανικός εαυτός μας (αυτό που θέλουμε να είμαστε) με τον πραγματικό εαυτό (αυτό που είμαστε) τόσο μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση νιώθουμε. Και αυτό είναι κάτι που μας ακολουθεί σε όλη την πορεία της ζωής.
Η εικόνα εαυτού που σχηματίζουμε λοιπόν από μικρά παιδιά είναι σημαντική αλλά δεν είναι κάτι μη αναστρέψιμο. Δεν σημαίνει ότι κάποιος που μικρός σχημάτισε την εικόνα ότι δεν είναι αγαπητός δεν μπορεί να αλλάξει, ούτε κάποιος που, αντίθετα, σχημάτισε μια θετική εικόνα εαυτού, δε θα αντιμετωπίσει προβλήματα στη μετέπειτα ζωή του. Ο άνθρωπος είναι ένα ον που μπορεί συνέχεια να αλλάζει και να εξελίσσεται. Είναι σημαντικό να μπορούμε συνεχώς να ενισχύουμε την αυτοεκτίμηση των άλλων και τη δικιά μας. Αυτό συντελείται μέσα από τον τρόπο που επικοινωνούμε, από τα μηνύματα που λαμβάνουμε και δίνουμε, από την αναγνώριση των συναισθημάτων και τη διάθεση μας για εξέλιξη και αυτογνωσία. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και απέναντι στα παιδιά η εικόνα ενός ατόμου που πιστεύει στον εαυτό του και έχει εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, λειτουργεί ως πρότυπο για εκείνα.
Ενδεικτικές Τεχνικές για Ενίσχυση της Αυτοεκτίμησης
- Κάνω μία λίστα με τα θετικά μου χαρακτηριστικά. Αν επιμένω να καταγράψω και τα αρνητικά μου χαρακτηριστικά, βρίσκω τη θετική τους όψη.
- Καταγράφω τα θετικά της κάθε ημέρας (π.χ. έκανα ηλιοθεραπεία, αγόρασα ένα δώρο στη φίλη μου, έφτιαξα ένα ωραίο κέικ, πέρασα καλά στη δουλειά) και το θετικό συναίσθημα που είχα.
- Κάνω μία λίστα με τα επιτεύγματά μου, τις επιτυχίες μου, ό,τι κάνω καλά, ό,τι καταφέρνω, από τα πιο σημαντικά ως τα πιο ασήμαντα.
- Καταγράφω τις γκάφες ή τις αποτυχίες μου και βρίσκω την αστεία τους πλευρά. Αντιμετωπίζω τα λάθη μου με χιούμορ και μαθαίνω από αυτά, αποφασίζω να αποφεύγω την τελειοθηρία ή την τελειομανία, η ζωή είναι εδώ και τώρα και καλό είναι να την απολαύσουμε χωρίς να παίρνουμε τα πάντα πολύ σοβαρά!
- Γράφω το πώς θα ήθελα να νιώθω ή τι θα ήθελα να κάνω και το θυμίζω στον εαυτό μου π.χ. ‘είμαι άξιος’, ‘φροντίζω τον εαυτό μου’, ‘αρέσω στους φίλους μου’.
- Κάνω μία λίστα με τα στοιχεία που μου αρέσουν στον εαυτό μου: «Μου αρέσω γιατί….»
- Καταγράφω τρόπους με τους οποίους θα νιώσω καλύτερα, που δεν κοστίζουν σε χρήμα ούτε έχουν σχέση με φαγητό, π.χ. να κάνω μια βόλτα στην εξοχή, να χαζέψω τις βιτρίνες, να χαϊδέψω τη γάτα μου.
- Σκέφτομαι πράγματα που θα με κάνουν να γελάσω, τρόπους να βοηθάω τους άλλους, λόγους για να γιορτάζω, για τι μπορώ να είμαι περήφανος.
Πώς μπορώ να χτίσω την αυτοπεποίθηση του παιδιού μου;
- Δείξτε αγάπη και στοργή στο παιδί σας. Όλες οι συναναστροφές μας με τα παιδιά, ξεκινώντας από τη βρεφική ηλικία, θα πρέπει να πραγματοποιούνται με αγάπη και στοργή, διότι τότε το παιδί αποκτά το υποσυνείδητο συναίσθημα ότι αξίζει την εκτίμηση και την αγάπη των άλλων.
- Επαινέστε το παιδί σας. Να το επιβραβεύεται όσο πιο συχνά μπορείτε, όταν κάνει κάτι καλό. Πείτε, «είμαι πολύ υπερήφανος/η για σένα. Είσαι ξεχωριστός/ή. Μου αρέσει πολύ αυτό που έκανες». Είναι πολύ σημαντικό, ωστόσο, οι έπαινοί σας να είναι πιστευτοί. Μην υπερβάλλετε με δηλώσεις του τύπου, «είσαι ο πρώτος/πρώτη σε όλα. Είσαι το πιο καλό παιδί που έβγαλε ποτέ ο κόσμος» οι οποίες μπορεί να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Το παιδί θα αποκτήσει υπερτροφικό εγώ, κάτι που θα επηρεάσει τις σχέσεις του με τους φίλους του, γεγονός που μακροπρόθεσμα θα έχει αρνητικό αντίκτυπο στην αυτοεκτίμησή του.
- Θέστε στο παιδί σας στόχους, τους οποίους μπορεί να επιτύχει, όπως να ντύνεται μόνο του ή να πάρει ένα καλό βαθμό σε κάποιο διαγώνισμα. Γενικώς, να θέτετε στόχους που ταιριάζουν στην ηλικία και στις ικανότητες του παιδιού (στόχοι που είναι αδύνατο να επιτευχθούν έχουν αρνητικό αποτέλεσμα). Καθώς το παιδί εργάζεται να φτάσει στο στόχο, να το βοηθάτε, να επιβραβεύεται την προσπάθειά του και να τονίζεται την εικόνα του ως νικητή.
- Να κρίνετε την πράξη και όχι το άτομο. Όταν το παιδί κάνει κάτι κακό, να του λέτε, «Εσύ είσαι τόσο καλό παιδί, δεν θα έπρεπε να είχες κάνει κάτι τέτοιο» και όχι, «είσαι παλιόπαιδο».
- Να είστε υπερήφανοι για το παιδί σας. Πρέπει να θυμόμαστε και να επαναλαμβάνουμε σε τακτική βάση, πόσο τυχεροί και πόσο υπερήφανοι νιώθουμε που είμαστε γονείς του.
- Πρέπει να μιλάτε θετικά για το παιδί σας μπροστά σε σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή του, όπως ο παππούς και η γιαγιά, οι φίλοι και οι καθηγητές του.
- Δεν πρέπει ποτέ να το συγκρίνετε με άλλα παιδιά, λέγοντας, «γιατί να μην είσαι σαν τον/την τάδε;». Όταν λεχθεί κάτι τέτοιο από κάποιον τρίτο, βεβαιώστε το πως είναι μοναδικό και ιδιαίτερο με τον τρόπο του. Φροντίστε και τη δική σας αυτοεκτίμηση. Πρέπει να δείτε τον εαυτό σας θετικά. Οι γονείς που δεν έχουν αυτοεκτίμηση, δυσκολεύονται να μεγαλώσουν παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση. Ένας καλός, θετικό γονιός είναι αυτός που ξέρει ότι δεν είναι τέλειος αλλά αναγνωρίζει την αξία του, προσπαθώντας πάντα να βελτιωθεί και να ωριμάσει.
- Προσέξτε τι λέτε. Προσέξτε τα επίθετα που χρησιμοποιείτε για να χαρακτηρίσετε τα παιδιά σας, ιδιαίτερα όταν είστε εκνευρισμένοι. Έχετε ποτέ αποκαλέσει το παιδί σας «παλιόπαιδο», «απρόσεχτο», «γκρινιάρη», «τεμπέλη», «χαζό»; Το παιδί δεν μπορεί να ξεχωρίσει τη διαφορά μεταξύ του τι κάνει και του τι είναι. Οι λέξεις είναι σπόροι που φυτεύονται μέσα στο μυαλό του. Οι σπόροι φυτρώνουν και τα αρνητικά αυτά χαρακτηριστικά γίνονται ακόμα μεγαλύτερα. Κάντε θετικά, δίκαια σχόλια. Αν πείτε στο παιδί «Αντιδράς πάντα σαν τρελός/ή», αυτό θα αρχίσει να πιστεύει ότι δεν ξέρει να ελέγξει τα ξεσπάσματά του. Είναι καλύτερα να του πείτε: «Θύμωσες πολύ με τον αδερφό σου, αλλά εκτιμάω το ότι δεν τον έβρισες και δεν τον χτύπησες». Με τον τρόπο αυτό αναγνωρίζετε τα αισθήματα του παιδιού, ενθαρρύνοντάς το συγχρόνως να κάνει σωστή επιλογή στη συμπεριφορά του την επόμενη φορά.
- Στηρίξτε τα όταν αποτυγχάνουν. Η φράση «στα έλεγα εγώ» δε βοηθάει στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησής τους. Ή στη σχέση σας. Ή και στα δύο. Τα παιδιά είναι πολύ ευαίσθητα στα λόγια των γονιών. Θυμηθείτε να επαινείτε το παιδί σας όχι μόνο για τις επιτυχίες του, αλλά και για την προσπάθειά του και να είστε ειλικρινείς. Αν, για παράδειγμα, δεν κατάφερε να μπει στην ομάδα του μπάσκετ, αποφύγετε να πείτε «Προσπάθησε ξανά και θα τα καταφέρεις». Είναι καλύτερα να πείτε «Δεν πειράζει, είμαι πολύ περήφανος/η για την προσπάθεια που έκανες». Ανταμείψτε την ολοκληρωμένη προσπάθεια αντί για το αποτέλεσμα.
- Μη λύνετε εσείς τα προβλήματα των παιδιών σας. Μάθετέ τα πώς να τα λύνουν μόνα τους και πώς να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις μόνα τους. Υποστηρίξτε τα αλλά από απόσταση. Πείτε τους ότι πιστεύετε σε αυτά.
- Περάστε χρόνο μαζί τους. Ακούστε τι έχουν να σας πουν. Ζητήστε τη συμβουλή τους. Αν δεν αφιερώσετε εσείς χρόνο στα παιδιά σας, θα βρεθεί κάποιος άλλος που θα το κάνει. Παίξτε μαζί τους, δουλέψτε μαζί τους, χαλαρώστε μαζί τους.
- Αποδεχτείτε τα για αυτό που είναι. Μην προσπαθείτε να τα αλλάξετε. Μην προσπαθείτε να τα κάνετε να σας μοιάσουν. Μην προσπαθείτε να τα επηρεάσετε να ασχοληθούν με τα δικά σας ενδιαφέροντα ή να ακολουθήσουν τα δικά σας όνειρα.
- Να εφαρμοστούν συνεπείς και σταθερές τακτικές ανατροφής οι οποίες ενθαρρύνουν την αυτόνομη ανάπτυξη. Πρέπει να αποφεύγονται τα δύο άκρα, της αυταρχικής συμπεριφοράς και της υπερβολικής ανεκτικότητας.
